بەردەوام پرسیار دەكرێت دەربارەی ڕۆڵی دوور مەودای ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی سوریا و هەڵوێستی بەرامبەر ئەو هێرشانەی بە پشتیوانی ئێران دەكرێتە سەر هێزەكانی لە هەرێمی كوردستان. ڕۆڵی ویلایەتە یەكگرتووەكان لەهاوكاری دروستبوونی ئارامی و نیمچە خۆشگوزەرانی لەهەرێمە كوردییەكانی عێراق و سوریا خاڵێكی گرنگ بووە بۆ ئەو ڕۆڵەی ئەمڕۆ ئەم هەرێمانە دەیبینن. بەڵام هەموو ئەم سەركەوتنە پەیوەستە بە هاوسەنگییەكی هەستیارەوە. لەهەردوو هەرێمەكە، سیاسەتی ئەمریكا ڕووبەڕووی هەڕەشەی دەستدێژییەكانی توركەكان و ئێرانییەكان بۆتەوە بۆ بێ ئەرزشكردنی ئەو سەقامگیرییە و لەئێستاشدا پرسیار دەكرێت دەربارەی ڕۆڵی دوورمەودای ئەمریكا لەڕۆژهەڵاتی سوریا، وە ئەمریكا چی دەكات بەرامبەر ئەم هێرشانەی بە پشتیوانی ئێرانییەكان دەكرێتەسەر هێزەكانی لە هەرێمی كوردستانی عێراق. دوو هەرێمە كوردییەكەی عێراق و سوریا زۆر جیاوازن. هەرێمە كوردییەكەی عێراق زۆنێكی سەربەخۆی فەرمی و یاساییە و خاوەنی حكومەتە، كە پایتەختەكەی هەولێرە. خاوەن هەڵبژاردن و سیاسەتێكی ئاڵۆزە، كە زۆربەی لەژێر باڵی دوو بنەماڵەی بەهێزدا كۆبوونەتەوە، بارزانییەكان و تاڵەبانییەكان. حكومەتی هەرێمی كوردستان خاوەنی هێزی خۆیەتی بەناوی پێشمەرگە، كە ئەم یەكانە دابەشبوون، هەندێكیان نزیكن لە حزبی پارتی دیموكراتی كوردستان، كە لەلایەن بارزانییەوە ڕابەرایەتی دەكرێت، ئەوانی تریش لینكیان بە حزبی یەكێتی نیشتیمانی كوردستانەوە هەیە، كە لەلایەن تاڵەبانییەكان و پشتیوانەكانیانەوە ڕابەرایەتی دەكرێت. لەئەرزی واقعدا، ناوچەكە ئابوورییەكی سەركەوتووی هەیە و چەندین عێراقیی لەبەشەكانی تری وڵاتەكەوە، كە تەژییە لە گەرەلاوژە، ڕوویانكردۆتە ئێرە. یەزیدی، مەسیحی، توركمان و كەمە نەتەوەكانی تر كۆمەڵگەی فرەچەشنی حكومەتی هەرێمی كوردستان پێكدێنن. چەندین عەرەب لەدەستی داعش هەڵهاتن و پەنایان بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان هێنا و كاتێكیش داعش نەما، ئەوانیتریش لە دەستی ئەو میلیشا شیعانەی نزیك لە ئێرانن لەپێناو سەلامەتییان هەڵهاتن بۆ هەولێر. ناوچەكە لەژێر كاریگەرییەكی زۆری ئابووری توركیادایە لەڕێی بانق و كەرەستەی بەرهەمهێنراوەوە، چونكە هەناردە و هاوردەی لەڕێی توركیای دراوسێیەوەیەتی. هەروەها پەیوەندیشی لەگەڵ ئێران هەیە. توركیا چەند بنكەیەكی لەهەرێمی كوردستان هەیە بەبیانوی شەڕكردن لەگەڵ پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)، بەڵام لەڕاستیدا هەژموونی خۆی فراوان دەكات. قسە هەیە كە توركیا دەیەوێت خاكی زیاتر ببەزێنێت بەرەو شەنگال، یان نزیكتر بێتەوە لە دهۆك و هەولێر. لەهەمانكاتدا، ئێرانیش دەیەوێت ڕۆڵێ خۆی بگێڕێت بەكۆتاییهێنان بە هەڵهاتووە ئێرانییەكانی ناو هەرێم، بەتایبەتی حزبی دیموكراتی كوردانی ئێران، پارتی ئازادی كوردستان و پارتە قەدەغەكراوەكانی تر. ویلایەتە یەكگرتووەكان یارمەتی ئەم هەرێمەیان داوە. مەشقی بەهێزەكانی پێشمەرگە كردووە لەڕێی ڕێكخراوەكانی هاوپەیمانی دژ بە داعش وەك سەنتەری هەماهەنگی مەشقی كوردستان، و بنكەیەكی فراوانی لە فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر هەیە. ئەو بنكەیە ئێستا كەوتۆتە بەر هەڕەشەی میلیشیاكانی سەر بە ئێران، كە لەمانگی چواردا بە فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوانی پێشكەوتووەوە هێرشی كرایەسەر. ئەمە واتای ئەوەیە، كە پشتیوانی ئەمریكا زۆر گرنگە بۆ بوونی ئاسایش و سەقامگیری. هەرێمی كوردستان تاكە شوێنی عێراقە، كە سەربازەكانی ئەمریكا بەگشتی پێشوازییان لێدەكرێت و لەلایەن دانیشتوانەكانیەوە خۆشویستراون. دەكرێت لەدەرەوەی [هەرێمەكەوە] هەڕەشەیان لەسەر بێت، بەڵام لەناوەوە نا. بەڵام هەرێمەكە بەردەوام لەلایەن ئێران و توركیاوە وەك ناڵ دەكوترێت. هەردوو وڵاتەكە دەیانەوێت ئەمریكا شاربەدەركەن بۆئەوەی دەوڵەتەكانی وەك عێراق و سوریا لەنێوان خۆیاندا دابەش بكەن و كوردستانیش لەنێو خۆیاندا بهێڵنەوە. بۆ ماوەیەك، لەكاتی جەنگی دژ بە داعش، هەرێمی كوردستان ناوچەیەكی ستراتیژی و سەركەوتووبوو، كە ڕۆڵێكی زیاتر لەقەبارەی خۆی دەگێڕا. حكومەتی هەرێمی كوردستان كەركوك و شەنگالی بەڕێوەدەبرد و دەوڵەتی عێراق زۆر لاوازبوو، بەجۆرێك حكومەتی هەرێم زیاتر وەك دەوڵەت كاری دەكرد تا عێراق، بەڵام بەپێی كات دۆخەكە گۆڕا. كوردەكان پێشتر ئەم دۆخی پشتگوێخستنەیان بینیوە لەڕابردوودا. لەسەردەمانی جەنگی سارددا بوونە قوربانیی بێ بەڵێنیی ئەمریكا، لەڕابردووشدا هیواكانیان لەدەرەنجامی پشتبەستن بە ئەمریكا، ڕوسیا و ئەوانی تر لەناوچوون. حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەمە دەزانێت؛ سەركردەكانیان وەك سەرۆك نێچیرڤان بارزانی، سەرۆك وەزیران مەسرور بارزانی، و لاهور تاڵەبانی بەو وانانەوە گەورەبوون كە بارزانی و جەلال تاڵەبانی فێریانكردوون. هاوكاری ئەمریكا بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان گرنگە، بەڵام یارییەكە تەنها ئەمە نییە. هەرێمەكە سەركەوتووە و چەندین هاوڕێی هەیە هەر لە فەڕەنسا و هەنگاریا تا دەگات بە كەنەدا. دەزانێت چۆن لەنێوان ویستەكانی توركیا و ئێراندا یاری بكات. هەروەها بەگشتی لای هەندێك نوخبەی ئێران و توركیا خۆشەویستن. ئێران لافی ئەوە لێدەدات كوردستانی لە داعش پاراست و ڤیدیۆیەكیش هەیە كە مەسعود بارزانی، لەڕۆژە تاریكەكانی مانگی هەشتی ۲۰۱٤ كاتێك وادەردەكەوت هەموو شتێك لەدەستچووبێت، قاسم سولەیمانی بەدەنگیەوە چوو، بەپشتیوانی ئێرانەوە گەیشتە هەولێر. ئەمە دیوێكی ڕاستی تێدایە. كاتێك هەولێر پێویستی بە هاوكاری بووبێت، ئیران ئامادەبووە، بەپێچەوانەی ڕژێمی پێشووی جینۆسایدكاری سەددام، ئێران هیچكات جینۆسایدی كوردەكانی نەكردووە. بەپێچەوانەی توركیاشەوە، كە بوونی كورد ڕەتدەكاتەوە، ئێران هەمیشە ناوچەیەكی كوردیی هەبووە. بەپێچەوانەی سوریاشەوە، كە كوردەكان تەنانەت كارتی نشینگەشیان نەبووە، لەئێران لانیكەم هاوڵاتین. هەرێمی كوردستانی عێراق، كە پێی دەگوترێت باشوور یان كوردستانی باشوور، تەنها یەكێكە لە ناوچە كوردییە گرنگ و سەركەوتووەكان. ڕۆژئاڤا، كوردستانی ڕۆژئاوا، هەرێمێكی كوردیی سوریایە. ڕۆژئاڤا، كە تاڕادەیەك هەرێمێكی بچووكە و دانیشتوانیشی كەمترە بەبەراورد بە هەرێمە كوردییەكەی توركیا، ئێران و عێراق، بەڕێژەیەكی بەرچاو پشتگوێ و پەراوێزخرابوو لەلایەن ڕژێمەكەی ئەسەدەوە. تەنها ئەو كاتەی شۆڕشی سوریا دەستیپێكرد، ڕژێم تێگەیشت كە پیویستی بە هەرێمە كوردییەكەیە و هەوڵیدا سەركوتكارییەكەی ڕابردووی قەرەبووبكاتەوە. بەڵام نەگەیشتە ئامانج، بەڵكو كاتێك یەكینەكانی پاراستی گەل (یەپەگە) دروستبوون، ڕژێم دووركەوتەوە و تەنیا چەند سەربازێكی لە شوێنەكانی وەك قامیشلی بەجێهێشت. ڕژێم پاش ئەوەی لەجەنگی ناوخۆی سوریادا ناوچە كوردییەكانی جێهێشت، هەوڵیدا بگەڕێتەوە. ئەوەی سوودی لە جەنگی ناوخۆی سوریا بینی، یەپەگە و بەرپرسە مەدەنییەكانیان، پەیەدە، بوون لەگەڵ ئەو گروپانەی تر كە پەیوەندییان بەمانەوە هەبوو. كاتێك داعش هێرشی هێنا و دەستیكرد بە جینۆساید لەعێراق، یەپەگە هاوكاری یەزیدییەكانی كرد لەڕێی سووریاوە بچنە كەمپی ئاوارەكان، كە ئەمە ڕێگری لە دروستبوونی خراپترین جینۆساید گرت. سەركردەكانی ئەمریكا و ئەو هاوپەیمانییە تازەیەی پێكهاتبوو ئەم سەركەوتنەی بینی و ئەمریكا دەستیكرد بە پشتیوانیكردنی یەپەگە، كە یارمەتیدەربوو بۆ دروستكردنی هێزێكی دژە داعش لەژێر چەتری هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە). لێرەوەبوو كە برێت مەكگورك، قەیسەری دژە-داعش، و ئەوانیتر ڕۆڵی بەرچاویان گێڕا. هێزە تایبەتەكانی ئەمریكا هاتنە شەڕەكەوە و هەرزوو هەسەدە پاشەكشەی بە داعش كرد، كە دواجار تێكوپێكیشكاندن لە ڕەققە لەساڵی ۲۰۱۷ و بەرەو مەرگ ڕاپێچی كردن لە باهۆز لەكەنارەكانی فورات لە ۲۰۱۹. بەڵام سەركەوتنەكانی هەسەدە ناڕەزایەتیی توركیای لەسەر سنوور لێكەوتەوە. توركیا، كە لەلایەن حكومەتێكی ئیسلامی ڕاستڕەوی توندی سەر بە ئاكەپە بەڕێوەدەبرێت، دەیویست هیواكانی كورد وردوخاش بكات و دەستی بەهەڵگیرساندنی جەنگ كرد لەدژی پەكەكە لە ساڵی ۲۰۱٥. یەپەگەی تۆمەتباردەكرد بەوەی كە هاوتای پەكەكەیە و ئەمەش بووە هۆی ئەوەی توركیا لە ۲۰۱٦ سوریا داگیربكات و، لە ۲۰۱۸ ش پاكتاوی نەژادیی دژ بە كوردەكان كرد لە عەفرین. بیانوی توركیا ئەوەبوو كە كوردەكانی ڕۆژهەڵاتی سوریا (ڕۆژئاڤا) بەدوای ئەوەوەن لەگەڵ كوردەكانی عەفرین یەكبگرن و بگەنە دەریا. بەرپرسانی ئەمریكا نیگەران بوون، بەڵام لەژێر ئیدارەی ترامپ-دا، لۆبییەكی لایەنگریی لەنێو چەند بەشێكی حكومەتی ئەمریكاوە بۆ ئەنقەرە سەریهەڵدا. لۆبییەكە، كە لەلایەن ئەو دیپلۆماتانەی پێشتر لە توركیا خزمەتیان كردبوو و ئەردۆغانیان بەدڵبوو دروست بووبوو، دەیانویست ئەمریكا لەجیاتی پشتیوانی هەسەدە و كوردەكان پشتیوانی جیهادیەكانی ئیدلیب بكات، كە ناویان تەحریر ئەلشام بوو، لەگەڵ چەند گروپێكی توندڕەوی سەر بەتوركیا، كە پێیان دەگوترا سوپای نیشتیمانی سوریا. ئەم گروپانە بە ئاشكرا یەزیدییەكانیان دەكوشت و بەڵێنیاندابوو كە "كافرەكان" بكوژن و وێنەی خۆیان بڵاودەكردەوە كاتێك ئافرەتەكانیان گوللەباران دەكرد. ئەمانە هاوشێوەی داعش بوون، بەڵام بۆ هەندێك لە بەرپرسانی ویلایەتە یەكگرتووەكان، ئەم گروپانە ئەوانەبوون كە پێیانوابوو دەتوانن بچنەناو دیمەشق و لەمڕێیەوە ئەمریكاش دەتوانێت ڕەزامەندی توركیا بەدەستبێنێتەوە. هەروەك عەقڵیەتی جەنگی ساردی ئەمریكا، كە پشتی كوردەكانی بەردا لە ۱۹۷۰ كاندا و ڕێیخۆشكرد بۆ ڕژێمەكەی سەددام هێرشی كیمیایی بكاتە سەر هاوڵاتی مەدەنی، هەندێك لە بەرپرسی ویلایەتە یەكگرتووەكان مەیلییان بەلای جیهادییە ڕاستڕەوەكاندا هەبوو و پێیانوابوو ئەمانە دەگمەنن و دەتوانن سوودیان لێببینن لەو ناوچەیە. لەهەمانكاتدا، ئەو بەرپرسانەی ئەمریكا كە لەگەڵ ئەو ئاشتی و سەقامگیرییەدا بوون كە هەسەدە بەرقەراری كردبوو، نەك ئەو تێكترژان و جینۆسایدەی گروپەكانی وەك تەحریر ئەلشام دروستیان كردبوو، بە كوردەكانیان وت كە ئەمریكا ئەگەر لێرە و لەوێش چەند ناوچەیەك چۆڵبكات، لەگەڵیان هەر دەمێنێتەوە. چۆڵكردنی ناوچەیەك واتای ڕێگەدانبوو بە توركیا عەفرین داگیربكات و تەواوی دانیشتوانە كوردەكەی دەربەدەربكات، كە بەنزیكەی ۱۷۰٫۰۰۰ كەس بوون، وە دواتریش تەل ئەبیەد-ی داگیركرد و كوردەكانی لەوێش وەدەرنا. توركیا لەساڵی ۲۰۱۹ لە UN وتی كە ناوچەیەكی ئارام بەدرێژایی سنوورەكانی لەگەڵ سوریا دروست دەكات، كوردەكان دەردەكات و عەرەبی سوریی لێ نیشتەجێ دەكات. ئەمە مانای تەواوی پاكتاویی نەژادی بوو، هاوشێوەی ۱۹٤۰ كانی پۆلەندا بوو كاتێك ئەڵمانیای نازی داگیری كرد. نەتەوە یەكگرتووەكان پلانەكانی توركیای لاپەسەندبوو. تاكە شتێك كە ڕێگربوو لەجێبەجێكردنی، چەند هێزێكی كەمی تایبەتی ئەمریكا بوو. لەكۆتاییدا، توركیا بێهیوابوو لەئامانجی وێرانكردنی كۆبانێ، قامیشلی، دێرك و ناوچە كوردییەكانی تر، و بەپلانی ڕوسیا و سوریا چەند سەربازێكی پەرشوبڵاوی ڕژێمی سوریا چوونە نێو ناوچە كوردییەكان و ئاڵای ڕژێمیان بەرزكردەوە. توركیا دەستیكرد بە پاكتاوكردنێكی نەژادیی بچووكتر لەدەوروبەری تەل ئەبیەد. یەك ئەركی كۆتاییان مابوو، ئەویش كوشتنی ژنێكی گەنجی كورد بوو بەناوی هەڤرین خەلەف، كە سیاسەتمادارێكی كورد و ئەستێرەیەكی تازە دەركەوتووی ڕۆژهەڵاتی سوریا بوو. بەهەماهەنگی ڕاستەوخۆیان لەگەڵ دەزگای هەواڵگری ئەنقەرە، توندڕەوە سورییەكانی نزیك لەتوركیا لە ئۆكتۆبەری ۲۰۱۹ دەستگیریان كرد و كوشتیان. ڕۆژنامەیەكی توركیا پێشوازی لەم ئەركەكرد. هەندێك بەرپرسیش لە ئیدارەكەی ترامپ دڵگران بوون. ئەوانیتریش بە ئۆپەراسیۆنێكی سەركەوتوویان ناوزەنددەكرد، كە ڕەنگە ببێتەهۆی ئەوەی ئەمریكا هاوكارییەكانی بۆ هەسەدا بوەستێنێت. جۆبایدنی سەرۆكی ئەمریكا لەگەڵ هاتنی بۆ كۆشكی سپی، لۆبی لایەنگرانی ئەنقەرەی دوورخستەوە. بایدن هوڵیدا ڕۆژهەڵای سوریا بە سەقامگیریی بهێڵێتەوە، بەڵام هەندێك نیگەرانیی هەبوون. كۆمپانیایەكی نەوت، كە مۆڵەتی وەرگرتبوو لەلایەن ترامپ-ەوە، وادەردەكەوێت كە مۆڵەتی كاركردنەكەی لەدەست بدات. ڕاپۆرتەكان باس لەوە دەكەن، كە پشتیوانی ئەمریكا بۆ هەسەدە دەبڕدرێت. ئەمریكا ڕاهێنانی بە نزیكەی ۸۰٫۰۰۰ ئەندامی هەسەدە كردووە تا دژ بە داعش بجەنگن. بەدەیان هەزار خەڵكی ئاوارە لە كەمپی ئەل حۆل و هەزاران بەندكراوی داعش لە ڕۆژهەڵاتی سوریا هەن. زۆرێك لەوانە بیانین، كە هەندێكیان لە ئەوروپاوە هاتوون، بەڵام ئەوروپا داعشە ئەوروپییەكانی خۆی وەرناگرێتەوە، كە ئەمەش گرفتی ئابووری و ئاسایشی دروستكردووە. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەمریكا دەتوانێت ئەو سەقامگیرییە بهێڵێتەوە كە یارمەتی دروستبوونی داوە لە ڕۆژهەڵاتی سوریا، چونكە ناوچەكە كلیلی ئارامییە. هەرشتێك لە ڕۆژئاڤا ڕووبدات، بۆ سنوورەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش گرنگە. ئەمە وێڕای ئەو ڕاستییەی، كە بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر لەگەڵ بەرپرسە كوردەكانی خۆسەریی ڕۆژهەڵای سوریا هەڵناكەن. ئەمە سیاسەتە و هۆكاری خۆی هەیە، بەڵام بەشێكیشی بەهۆی فشاری توركیاوەیە. توركیا دەیەوێت هەرێمە كوردییەكان پەرتەوازە و گوێڕایەڵبن. دەخوازێت ئەمریكا بچێتە دەرەوە. پرسیارەكە ئەوە ئایا ئەمریكا دەمێنێتەوە و لەوە زیاتر دەكات كە لەڕابردوودا كردوویەتی.

نووسینی: سیز ج. فرانتزمان/ نووسەری كتێبی "پاش داعش: ئەمریكا، ئێران و ململانێیان لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست"

سەرچاوە: ڕۆژنامەی The Jerusalem Post

و. لەئینگلیزییەوە: د. یاداشت ساڵح